Waarom zijn de Groninger wierdenkerken eigenlijk niet al lang Unesco Werelderfgoed? Die vraag lijkt zeker op zijn plaats nu de Waddenzee dat al sinds 2009 is en de Koloniën van Weldadigheid,Veenhuizen en Frederiksoord sinds 2021.
Niet alleen de wierden in Groningen en de terpen zoals ze in Friesland genoemd worden zijn uniek historisch erfgoed – velen dateren al van ongeveer 6oo v Chr- maar de kerken die voor het merendeel al in de 12 en 13e eeuw opgetrokken zijn behoren tot de oudste van West- Europa en herbergen daarbij nog eens tal van kunstschatten, zoals orgels, kansels, muur-en plafondschilderingen, grafstenen met unieke opschriften en dat vaak in een schilderachtige omlijsting van oude behuizingen, bijbehorende kerkhoven en monumentale bomen.[1] Daarbij komt dat er geen enkele kerk gelijk is aan een andere. Elk heeft zijn interessante eigen geschiedenis en is in een eigen bouwstijl opgetrokken.
Dus waarom 1500 kilometer reizen naar bijvoorbeeld Toscane met alle ongemak en bijbehorende stress van dien en terecht komen in een toeristisch overlopen gebied, terwijl je met hooguit drie uur autorijden vanuit de verst verwijderd plek in eigen land bijna als enige dit schoons mag ondergaan?
Tijdens de hier beschreven tocht langs Groninger wierden kerken zijn we geen enkele andere bezoeker tegengekomen.
Tijdens die tocht hebben we een aantal van de mooiste kerkjes in de provincie Groningen bezocht. De Kerkenkaart van Groningen van de Stichting Oude Groninger Kerken was de leidraad. Deze stichting heeft momenteel meer dan 90 kerken in beheer.
De bijgevoegde foto’s zijn van eigen makelij en kunnen na overleg gebruikt worden.
Omdat al dit schoons natuurlijk niet in een enkele dagtocht kan worden opgenomen is hieronder een route samengesteld waarbinnen op korte afstand van elkaar verscheidene kerken kunnen worden bezocht.
De kerken zijn bijna allemaal vrij toegankelijk. Soms moet de sleutel ergens vandaan worden gehaald. Vaak leidt dat tot een interessant contact met de sleutelbewaarder of bewaarster, die doorgaans heel veel wetenswaardigs over de geschiedenis van de kerk weet te vertellen.
De eerste tocht die ik heb samengesteld voert langs tien kerken ten noorden van de lijn Loppersum-Appingedam
Dit gebied bergt een dichte concentratie van oude kerken en kerkjes. Binnen dit gebied hebben we de volgende kerken uitgekozen. Het zijn die van Wirdum, Opwierde, Marsum, Uitwierde, Krewerd, Losdorp, Spijk, Godlinze, Leermens en Eenem.
Kerk van Wirdum
Wirdum is een klein wierdedorp met 365 inwoners met de kerk duidelijk als middelpunt. Schuin tegenover de kerk bevindt zich een goed eethuis: Restaurant ’t Regthuys, een van de weinige eetgelegenheden in dit soort kleine gemeenschappen. Het is daarmee een geschikt vertrekpunt of eindpunt van een rondrit, die vanwege de korte afstanden trouwens ook heel goed per fiets is af te leggen. Enkele kerken heb ik dan ook al eens eerder in een speciale fietsroute opgenomen.
De kerk is door de aardbevingen die vooral in dit gebied als gevolg van de gaswinning regelmatig voorkomen, licht beschadigd.
Iets over de bouwstijl in het algemeen.
Deze kerk dateert uit de 13e eeuw en zoals de meeste kerken uit die tijd is het een Romaanse kerk. Omdat het hele gewicht van het kerkgebouw op de muren neerkomt zijn deze erg dik en hebben ze maar kleine ramen. Vandaar dat deze kerken van binnen vrij donker zijn. Later, toen de architectuur verder gevorderd raakte, deed de gotiek haar intrede. Omdat de kerk van Wirdum uit de laat Romaanse tijd stamt, heeft het ook al enkele gotische elementen. Daarbij moet je denken aan hoge vensters en aan roosvensters. Men spreekt daarom van romanogotiek.
Kerk van Opwierde
De naam zegt het al, ook deze kerk ligt op een wierde. De kerk ligt wat afgezonderd van het dorp waardoor de entourage beperkt is tot het kerkhof en oud geboomte.
Bijzonder aan deze kerk is wat baksteengotiek genoemd wordt. De muren zijn hier in steeds wisselende verbanden van rode baksteen gemetseld, zoals op de foto’s duidelijk te zien is.
Kerk van Marsum
Marsum, dat even ten noorden van Appingedam ligt, is niet meer dan de kerk, die op een wierde staat met alleen een paar boerderijen in de laagte er omheen. Het kerkje is wat lastig te vinden. Gebruik van de toeristische kaart van NW Groningen is daarom raadzaam.
Dit kerkje is een van de iconen van de Stichting Oude Groninger Kerken SOGK. Zij dateert uit de tweede helft van de 12e eeuw en is geheel uit warmrode kloostermoppen opgetrokken. Daarmee is het een vroeg voorbeeld van de Romaanse bakstenenbouw. Op het dak van het halfronde koor liggen nog de oude middeleeuwse dakpannen: de holle die men nonnen noemde en de bolle die men monniken noemde.
Het kerkje steekt markant af in het verder lege landschap.
Kerk van Uitwierde
Deze kerk ligt in een van de mooiste dorpjes van de provincie Groningen. Het dorpje telt maar 55 inwoners en is een beschermd dorpsgezicht. Het dorpje wordt grotendeels gevormd door de kerk en een ring daar omheen van oude boerderijen en andere behuizingen en door enkele monumentale bomen De kerk zelf bestaat uit een aparte toren, die nog dateert uit de 13e eeuw en een in 1839 gebouwde zaalkerk, die de afgebroken middeleeuwse kerk heeft vervangen.
De kerk is zeker ook van binnen bezienswaardig, niet in de laatste plaats door allerlei tableaus en opschriften met wetenswaardige informatie, zoals langs de trap in de toren die kan worden beklommen.
Kerk van Krewerd
Ook Krewerd is een wierdedorp, wat al blijkt uit de naam. Alle plaatsnamen die op “werd” eindigen zijn wierden, ook wel terpen genoemd.
Het dorpje telt maar ongeveer 75 inwoners. Het inwonertal loopt net als in vele andere dorpen geleidelijk terug. In 1947 telde het dorpje nog 182 zielen. Voordien zullen het er vermoedelijk niet meer geweest zijn, wat tot verbazing leidt als men de grootte van de kerk beziet. Dat geldt trouwens voor veel meer dorpen en kerken. De bewoners moeten vroeger wel erg diep in de buidel getast hebben voor hun godshuis.
De kerk is omgeven door fraai geboomte zonder dat dit ten koste van de zichtbaarheid gaat. Het interieur is bijzonder fraai. Tegenover de kerk is een eenvoudige pleisterplaats waar even verpoosd en wat genuttigd kan worden. Op veel andere plaatsen is dit niet mogelijk.
Kerk van Losdorp
Losdorp is een iets grotere plaats met 158 inwoners (2019). Deze kerk staat tamelijk afgezonderd in een intieme relatie met een fraai in wit opgetrokken buitenlocatie waarmee het door een idyllisch bruggetje verbonden is.
De zaalkerk is van binnen mooi licht en heeft onder meer een fraai gebrandschilderd raam met een bijpassende tekst.
Kerkje van Spijk
De kerk van Spijk is in een paar opzichten bijzonder. Hij is van een aanzienlijk jongere datum dan de meeste andere kerken. Hij dateert namelijk van 1676; zijn voorganger was namelijk door brand verwoest. De bescheiden toren kwam pas in 1902 tot stand. Dit torentje wordt genoemd in een lied van de bekende Groninger volkszanger Ede Staal
Deze kerk valt vooral op omdat hij helemaal wit is en omringd door een brede gracht. Langs de gracht staan een aantal bijzondere gebouwen, zoals het voormalige spaarbankgebouw uit 1910. Rond de kerk en langs de gracht staan een groot aantal bomen waardoor de kerk eigenlijk alleen in het bladloze seizoen goed te fotograferen valt. Kerk plus omgeving vormen terecht een beschermd dorpsgezicht.
De kerk is van binnen wat apart van vorm, doordat het koor bij de herbouw een driezijdige sluiting kreeg. Daardoor is een fraaie lichtinval ontstaan.
Kerk van Godlinze
De van tufstenen in Romano-Gotische stijl opgetrokken Pancratiuskerk van Godlinze werd al in de 12 eeuw gebouwd en in de eerste helft van de 13 eeuw verbouwd. Net als vele andere wierdendorpen heeft Godlinze een radiale structuur, dat wil zeggen dat alle wegen vanuit het middelpunt, de kerk, naar buiten lopen. De toren van de kerk heeft nog een klok uit 1435.
Het kerkinterieur is ook zeker het bekijken waard. Behalve een Arp Schnitgerorgel van 1704 heeft het een bijzonder fraai bewerkt plafond inclusief een plafondschildering met daarin een bijzondere tekst. Verder is er een gaaf bewaarde zerk van een priester uit 1543 te zien. De sleutelbewaarster van deze kerk wist over deze zerk en vele andere zaken boeiend te vertellen.
Kerken van Leermens en Eenem
Deze kerk en die van Eenem zijn al beschreven in “Fietsen langs Hoogelandster Wierdendorpjes” https://www.janlambers.nl/cms/index.php/fotoreportages/foto-s-drenthe-en-groningen/146-fietsen-langs-hoogelandster-wierdendorpjes
Einde
[1] Zie bijvoorbeeld navolgend filmpje https://www.grootstemuseum.nl/nl/alle-locaties-en-hun-openingstijden/oude-groninger-kerken/
Zie ook