Impressies van ons bezoek aan Berlijn van 16-20 april in 2007
Berlijn is geen bruisende stad. Berlijn is een meer ingetogen stad. Berlijn is ook een schone stad, een lichte stad en een groene stad.
Berlijn is ook een stad waar het verleden het heden ontmoet, waar hedendaagse schoonheid zich afzet tegen oude kitsch van neoklassieke barok, maar ook waar moderne wanstaltigheid het onderspit delft tegen waardig gerestaureerde oude panden of ongeschonden uit de oorlog bewaard gebleven panden, want die zijn er ook. Niet heel Berlijn was in 1945 verwoest.
Van alle hoofdsteden die wij tot nu toe van Europa gezien hebben is Berlijn het meest de stad van de 20e eeuw. Hier is het meest gebeurd in de zin van vernietiging en wederopbouw, zowel in fysiek als cultureel opzicht. Daarom is het een van de interessantste steden van ons werelddeel.
Wij logeerden bij de vestiging van Hapimag aan de Gendarmenmarkt. Dit is een van de gezelligste pleinen in Berlijn, vooral ’s-avonds. Daar staat onder meer het Concertgebouw van Berlijn.
In die vier dagen heb ik dat allemaal lang niet fotografisch kunnen vastleggen. Zo heb ik bijvoorbeeld nog geen foto’s van het gebouw van de nieuwe bondsdag. Dat is zo’n voorbeeld van hedendaagse schoonheid die afrekent met de oude kitsch van het Rijksdaggebouw, dat trouwens ook weer in ere hersteld is. Hoewel, ik vind het eigenlijk een vreselijk lelijk gebouw. En dat geldt ook voor de Brandenburger Tor. Je moet er natuurlijk een plaatje van hebben, maar echt mooi vond ik het niet. Als dat vierspan er niet bovenop stond was het helemaal niets. Dan vind ik de Arc de Triomphe in Parijs toch heel wat mooier.
Maar in veel andere opzichten kan Berlijn de vergelijking met Parijs wat mij betreft zeker wel doorstaan. In Parijs is de moderne nieuwbouw voor het grootste deel buiten de binnenstad gelegen, zoals in La Défense. In Berlijn is dat anders. Vooral sinds de Wende is er in koortsachtig tempo gebouwd. Zoals het fascinerende Sony Center aan de Potsdammer Platz.
Het Sony-Center is een symbool van de moderne uitstraling van het Berlijn van nu. Afgezien daarvan vormt de constructie eengewaagd stuk techniek. Met name het dak van dit bouwwerk is gewoon spannend. Het complex is opgebouwd uit zeven verschillende gebouwen
Het Sony Center is daarom zeker een bezoek waard. Bovendien kon je je in het binnen gelegen restaurant te goed doen aan een zeer uitgebreid ontbijtbuffet voor het belachelijk lage bedrag van €5. Je kon er tot 12 uur terecht. Als je ’s-morgens dus niet al te vroeg uit de veren was en dat waren wij niet, had je er zowel een ontbijt als lunch tegelijk. Alleen de koffie kwam er qua prijs nog bij.
Dat was een heel wat betere eetgelegenheid dan de etablissementen langs het Unter den Linden, waar we op de avond van onze aankomst gegeten hadden. Kwaliteit van eten, drank en service waren daar onduits slecht.
Op de Potzdammer Platz zelf was een van grafitti voorzien stuk van de "Muur" opgesteld.Een uiteraard populaire plek om zich te laten fotograferen. Later zouden we nog wat minder florissante restanten van de "Muur" te zien krijgen
Berlijn is ook de stad van de Spree. Die slingert zich door een groot deel van de binnenstad. De oevers zijn op vele plaatsen rijk begroeid, waar je mooie plaatjes kunt schieten. Maar wat dit betreft spant Parijs met haar Seine toch wel de kroon. Dat komt dan vooral door de Seinebruggen. Daarin laat Parijs zich niet overtreffen. Ook zijn de parken in Parijs mooier dan in Berlijn. Maar daar staat dan weer tegenover dat Berlijn op zichzelf bijna een groot park is.
Dat merkten we toen we naar Kreuzberg liepen, het meest sfeervolle deel van de stad.
Een ander verschil tussen de twee steden is dat Parijs meer paleizen binnen haar muren heeft dan Berlijn. Als je in Berlijn een paleis wilt bezoeken dan moet je naar Charlottenburg of anders moet je naar Potsdam. Potsdam is het Versailles van Berlijn. Maar Potsdam lag te ver weg. Charlottenburg is wel groot, maar echt heel fraai vond ik het niet. De tuin was dat wel. Het geheel zou echter wel mooier geweest zijn als de lindebomen al in het blad hadden gezeten.
We hadden voor Charlottenburg een geslaagd arrangement geboekt, via Internet. Een arrangement van een diner in de grote Orangerie met een concert. Vooral het concert was een genot om naar te luisteren. Er werd begeistert gespeeld. Allemaal korte en populaire stukken van barokke componisten en van Mozart. De barok voor de pauze. Met veel stukken van Händel vooral. Na de pauze was Mozart an die Reihe. Er waren twee vocalisten, die beiden een prachtige stem hadden. En die onder andere tezamen het Pa.. Papa uit die Zauberflőte ten gehore brachten. Met veel Schwung moet ik zeggen. Wat het geheel extra luister bijzette was de 18e eeuwsche kledij met pruiken waarin zowel de mannelijke als de vrouwelijke orkestleden gehuld waren.
Maar ook het slot Charlottenburg zelf was de moeite van een bezoek waard. Zowel aan de voorzijde als achterzijde. De voorzijde van het park was afgesloten door een schitterend hekwerk. Het park aan de achterzijde bood zich aan voor een romantische wandeling met mooie doorkijkjes naar het paleis en was voorzien van een fraaie gietijzeren brug en een creme wit theehuis.
Berlijn is de stad van de Berlijners. Net zo min als er in New York Amerikanen wonen, wonen er in Berlijn Duitsers. Berlijners lijken in niets op het paradigma wat wij in Nederland nog steeds enigszins van de Duitsers meedragen. Dat wil zeggen van die arrogante dikzakken die menen dat de hele wereld hen toebehoort, die alles bij zichzelf beter vinden dan bij ons en die zich voor de rest van de domme houden als het om hun verleden gaat. De Berlijner lijkt wel de antipode van dit prototype te zijn In de metro word je niet onbeschaamd aangegaapt zoals bij ons vaak. Als je in het verkeer een foutje maakt of niet snel genoeg optrekt krijg je niemand naast je die zijn middenvinger opsteekt of zijn raampje naar beneden draait om je voor rotte vis uit te maken. Er wordt op straat weinig geschreeuwd , laat staat gevloekt. Men loopt er fatsoenlijk bij. Ook wordt je niet om de haverklap aangeklampt door vage figuren die proberen geld van je los te krijgen.
Kortom, de vergelijking tussen Berlijners en bijvoorbeeld Amsterdammers valt in het voordeel van de Berlijners uit. Zonder het eigen nest te willen bevuilen zou je kunnen zeggen dat Nederlanders wat meer lijken af te stammen van haringverkopers, matrozen en ander volk dat minder manieren is bijgebracht dan de Duitsers. Maja bracht het zo onder woorden dat zij Berlijn een verademing vond vergeleken met Amsterdam, terwijl ze daar zelf geboren en opgegroeid is. Daarbij doelde ze op de veel rauwere wereld van Amsterdam met zijn knarsende trams en het geschreeuw en de vaak vergaande onbeschoftheden van de vele hufters die bezit van deze stad lijken te hebben genomen. Als kunstenaar zou je je ook gemakkelijker thuis kunnen voelen in Berlijn. De stad is de laatste jaren dan ook steeds bij kunstenaars in trek gekomen.
De fototentoonstelling van Bressau was zeer de moeite waard. In de eerste plaats al vanwege het gebouw waarin deze was ondergebracht. Het was een van de creaties van de beroemde architect Martin Gropius. Een van de naoorlogse pronkstukken van Berlijn. Ik geloof dat het pas na de Wende verrezen is. Ook van binnen is het een zeer smaakvol geheel dat foto’s van na de Wende bevatte .
De meest geslaagde foto’s vond ik die waarop hij mensen in het dagelijks leven vastgelegd heeft. Zoals die van de oude vrouw die een andere oude vrouw een aalmoes geeft. De gezichtsuitdrukking van de eerste vrouw is onvergetelijk: een mengeling van erbarmen en gene.
Maar de meeste indruk maakte de serie van acht foto’s die Bressau maakte vanuit een op de eerste verdieping van een huis gelegen erker van waaruit hij een zicht had van wat er op de straat gebeurde. Op de eerste foto zie je een man liggen, die kennelijk net aan een hartaanval is overleden. Althans hij ligt roerloos op het trottoir. Op de tweede foto zie je dat er een paar mensen bij zijn komen staan. Enzovoorts. Op de twee na laatste foto zie je een oploop rond een zwarte auto staan, die het lijk kennelijk komt weghalen. De een na laatste foto zie je de auto wegrijden en de menigte die al weer een stuk dunner is geworden. Op de laatste foto zie je een geheel leeg trottoir. Alsof er niets gebeurd is. Alsof een rimpeling even het water van een vijver heeft beroerd, maar nu weer is weggetrokken.
Maar deze tentoonstelling deden we pas op onze laatste dag in Berlijn.
Vandaag waren we langs een andere, een openluchttentoonstelling getrokken. Dat was die van de “Topografie des Terrors” aan de Niederkirchner Strasse 8, vlak bij het Gropius Museum. Dit bestond uit een serie naast elkaar opgestelde panelen met daarop de afbeeldingen van de zwartste bladzijden uit de recente Duitse geschiedenis. Deze tentoonstelling was vrij voor het publiek toegankelijk. Zodat iedereen er weet van kon hebben wat er in de Nazitijd gebeurd is. Het is bewonderenswaardig zoals de Duitsers hier werkelijk niets verbloemd hebben van de door hun grootouders begane wandaden. Althans de generatie van hun grootouders.
De andere tentoonstellingen die we gezien hebben waren rechtstreeks het gevolg van die wandaden. Dan hebben we het dus over die ongelooflijk onmenselijke praktijken van de Nazi’s. Op de vele foto’s zag je waar het tuig zich in die tijd genesteld had. Dat was het gebied op de panelen waar we nu langs schuifelden: De Albrechtstrasse, de Wilhelmstrasse, de Zimmerstrasse. In die laatste was het hoofdkwartier van de Gestapo gevestigd met de zogenaamde “thuisgevangenis”. Vele mensen verkozen de weg van zelfmoord in plaats van zich aan de verhoren in de kelders van dit gebouw te onderwerpen. Het meest weerzinwekkende sujet uit de tijd vind ik nog altijd die Heinrich Himmler, het hoofd van de Gestapo en de ten slotte op een na machtigste man van de nazikliek. Ik denk dat hij uiteindelijk ook Hitler ”beseitigt” zou hebben als het Derde Rijk nog wat langer geduurd zou hebben. Aan het gelaat van deze man was werkelijke geen spoor van ook maar de geringste menselijkheid te bekennen.
Van Hitler kon je tenminste nog vinden dat hij wel enige menselijkheid had, want hoe kun je anders miljoenen van je landgenoten zo begeisteren als hij gedaan heeft? Ik herinner me namelijk een foto ergens in een boek van de intocht van der Führer in Bamberg. De gezichten van de mensen die langs de straat stonden was een en al warme adoratie . Geen zweem van fanatisme . Het was zoals de bevolking van Zierikzee onze koningin zou verwelkomen, maar dan nog een intonatie dieper. Ze zagen een ware messias in hem, zo leek het. Van zo’n volk zou geen kwaad te duchten zijn, zo leek het. In die zin is hij ongetwijfeld de grootste rattenvanger uit onze geschiedenis geweest.
Wat wisten die brave burgers daar van wat deze rattenvanger toen al in “Mein Kampf “ geschreven had? De Berlijners zullen niet anders geweest zijn. Maar dat was nog in de begintijd toen de mensen nog dachten dat deze Führer hen uit de misère zou halen. Dat was dus nog niet in de tijd dat Goebbels in 1943 het volk uitdaagde met zijn “Wollt ihr den totalen Krieg?” en de menigte woest uitzinnig instemde. Net zoals de Joden om de kruisiging van Christus schreeuwden toen Pilatus hen de keus liet. Die totale Krieg hebben ze dus gekregen, de Duitsers. Dat kun je goed zien in de Gedächtniskirche.
De Gedächtniskirche was een van de weinige dingen die ik op mijn vroegere bezoek aan Berlijn, toen nog met Ina, gezien had. Dat moet ongeveer in 1978 geweest zijn, toen ik samen met twee collega’s en onze vrouwen voor een congres over energiebesparing naar Berlijn ging. Toen was de Gedächtniskirche nog grotendeels een ruïne, die als een Kaïnsteken het eind van de Kurfürstendamm markeerde. Die Kurfürstendamm was toen wel al weer opgebouwd, maar de zwart geblakerde resten van de Gedächtniskirche had men als monument laten staan. Toen was de stad trouwens nog “viergeteilt” en verdeelde de Muur de stad in twee aparte werelden.
De Muur, die was opgericht om de burgers van de “socialistische heilstaat” van Walter Ulbricht, de DDR dus, tegen te houden , die tot dan alleen met hun voeten konden stemmen en dat ook massaal deden door naar het kapitalistische westen te vluchten. Aan de ene kant een naargeestige wereld waar de individuele vrijheid geen kans kreeg en waar nog steeds een geheime dienst opereerde, alleen wel een andere als die uit de Nazitijd, en de andere wereld die de onze was. Wij hadden toen geen behoefte om die andere wereld te betreden. Dan moest je door Checkpoint Charlie, want dat was toen de enige toegangsweg.
Nu was van de Gedächtniskirche een prachtig monument gemaakt. Van buiten was het nog als voorheen, maar nu kon je er ook in, omdat het van binnen zeker geen ruïne meer was. Je kon hier langs panelen lopen met daarop teksten over de geschiedenis van deze kerk.
De Gedächtniskirche slaat van oorsprong trouwens op de herdenking van Kaiser Wilhelm de IIe rond de vorige eeuwwisseling en niet op de Tweede Wereldoorlog, zoals ik tot nu toe had aangenomen. Maar de meeste panelen gingen natuurlijk wel over de oorlog. De meest aangrijpende foto’s vond ik die van drie oude vrouwen die tussen de restanten van hun huizen een totale prooi van de wanhoop vormden. En die andere foto van een overeind gebleven muur met op de voorgrond puin. Op die muur had iemand een bord gespijkerd met daarop de tekst: "Nie wieder Krieg". Die foto heb ik gekocht.
Tja en daarom proberen we nu al vijftig jaar lang van Europa een zodanig geheel te maken dat het tenminste onderling de vrede kan bewaren. Het gaat wel de goede kant op, maar langzaam. Te langzaam.
Maar omdat de wereld verder gaat en het verleden achter zich laat liggen was het pleintje naast de Gedächtniskirche nu een jolige ontmoetingsplaats voor de jeugd.
De twee andere gedenkplaatsen die we in Berlijn niet wilden missen waren het Holocaustmonument en het Joods Museum.
Eerst heb wij het Holocaustmonument bezocht. Het bestaat uit in totaal 2711 betonnen blokken van ongelijke grootte en een tussenruimte van 95 cm bestaat. Kinderen speelden er verstoppertje tussen. Er is indertijd veel over te doen geweest. Het monument werd ook pas in mei 2005 geopend, zestig jaar nadat het vrede werd. Een navrant detail is dat het bedrijf dat zorg moest dragen voor een anti-graffiti coating, Degussa, tijdens de Holocaust mede-eigenaar was van het bedrijf dat het Zyklon B produceerde, het gas dat in de vernietigingskampen zoveel Joden de dood injoeg. Een mooie beschrijving trof ik aan in bijgaand filmpje.
http://www.youtube.com/watch?v=Xld2Mk9xarQ
Maar het Joods Museum was indrukwekkender, aangrijpender, omdat het de geschiedenissen van personen vertelde en dat raakt je veel meer dan de getallen van de Holocaust. Dat is net zoiets als het heelal. Je kunt je daar geen goede voorstelling van maken, omdat je het je eigenlijk niet kunt voorstellen. Maar een enkele familiegeschiedenis raakt je heel direct.
Los daarvan is het zien van het gebouw waarin het gevestigd een belevenis evenals de manier waarop je door het gebouw geleid wordt. Je loopt door lange smalle zalen met hellende vloeren en zigzaggende wendingen. De intentie daarvan was om je je te kunnen laten inleven in de desoriëntatie die de vervolgde Joden ten deel viel. De zalen werden van elkaar gescheiden door lege ruimten, die de leegten symboliseren die door de verwoesting van het joodse leven en cultuur ontstond.
Onvermijdelijk kom je daarbij uiteindelijk in een grote hoge ruimte waarin alleen helemaal bovenin een beetje licht toetreedt. Dat stond symbool voor het eindstation. Als bezoeker werd je hier al gauw door een gevoel van beklemming bevangen. Het is goed dat dit museum in Berlijn is gebouwd. Daarmee toont de huidige generatie Duitsers tegenover de rest van de wereld getoond dat zij afstand heeft genomen van wat uit naam van hun volk de Joden is aangedaan.
Maar ook aan de buitenkant behoort dit museum tot de meest bijzondere van Berlijn. De architect Daniel Libeskind zou volgens sommigen het gebouw de vorm hebben willen geven van een gebroken Davidster. Maar dat hebben wij er niet in kunnen zien.
Buiten het museum kon je de “Tuin van Verbanning en Emigratie” bekijken, bestaande uit 49 betegelde zuilen .
Verdere hoogtepunten in Berlijn
De stadswijk Kreuzberg met als meest aantrekkelijke winkelstraat de Bergmanstrasse.
In deze straat bevond zich tijdens ons bezoek een uitstekend Japans restaurant, waar wij voortreffelijk gegeten hebben. Het ging hier om Sumo , Bergmanstrasse 89.
Je kunt in deze wijk ook naar de Kreuzberg lopen, vanwaar je een prachtig uitzicht op de stad hebt. Hier in de buurt, aan de Mehringdamm, bevindt zich ook een zeer rustieke, grote begraafplaats.
De grote , statige begraafplaats aan de Mehringdamm
In de zelfde omgeving zijn ook nog vele fraaie panden van voor de oorlog te vinden in het toen grotendeels gespaard gebleven gedeelte van Berlijn. De stad lijkt hier veel op soortgelijke straten in Praag. Hier de Friserstrasse
Checkpoint Charlie
Een absoluut toeristisch brandpunt is natuurlijk Checkpoint Charlie. In 1948, tijdens de Berlijnse blokkade door de Russen, hebben Russische en Amerikaanse tanks er nog dreigend met hun lopen op elkaar gewezen. Er was een museumpje bij waar je alles kon herbeleven. Hierna hebben wij in het misschien wel meest bekende café van Berlijn, café Adler, aan de Friedrichsstrasse, koffie gedronken. Het was een historische plaats en ze hadden zo te zien niks aan het interieur veranderd. Alleen de vliegen die op de cake afkwamen waren van na de Wende.
Aansluitend aan checkpoint Charlie heeft men nog een stuk van de Muur overeind laten staan.
Een wat vrolijker plek in de stad tref je aan in de Yorkschlussenstrasse, waar zich een lollige en sfeervolle kroeg met live muziek bevindt en waar je ook goed buiten kunt zitten.
Later zouden we nog in dat zelfde Kreuzberg in enkele buitengewoon sfeervolle knijpjes komen, waar het ook binnen en 's-avonds goed toeven was en waar de tijd ongemerkt verstreek.
Al met al was Berlijn een stad waar we ook gemakkelijk een week een boeiende tijd hadden kunnen hebben.
reportages van andere bezochte steden in Europa:
Andalusisch avontuur (Sevilla, Cordoba, Granada en Malaga)
Ons bezoek aan de Eeuwige Stad
Hongaarse rapsodie-2 (Boeda-Pest)
Onze reis naar Saksen en Thüringen (Dresden, Erfurt en Weimar)
Onze reis door magisch en modern Marokko (Fez, Rabat en Marrakech)
Verslag van een weekje Toscane (Siena)
Reportage reis Maleisië (Kuala Lumpur en Putrayaja)
Reisverslag South-West USA (Las Vegas en San Francisco)